Struktura scenariusza jest najistotniejszą jego cechą. Dobry film powstaje na podstawie dobrego scenariusza. A ten musi mieć właściwą budowę. W piątym odcinku poświęconym scenopisarstwu skupimy się na historycznym ujęciu kompozycji filmowej partytury, jaką jest scenariusz.

W części pierwszej cyklu przekazaliśmy nadrzędną informację, że format jest podstawą. Z kształtem nierozerwalnie powiązana jest struktura. Tworzą razem konstrukcję i wzorzec, które respektowane i wypełnione atrakcyjnym pomysłem dadzą widzom przyciągającą uwagę historię.

Struktura u Arystotelesa

Najstarszym traktatem o strukturze dramatu jest pochodząca z IV w. p.n.e. „Poetyka” Arystotelesa. Choć dzielą ją od nas dwadzieścia cztery stulecia, a jej geneza nie jest w pełni znana (niektórzy mówią nawet, że są to tylko notatki studenta filozofa), to jest ona podstawowym źródłem wiedzy o konstrukcji dramatu świata zachodniego.

Arystoteles z naukową dbałością wyodrębnił sześć elementów dramatu: akcja, bohaterowie, dykcja, myśl, spektakl, pieśń.

Pieśń współcześnie nie występuje. Akcja, czyli fabuła jest biegiem zdarzeń. Wszystkie pozostałe elementy są od niej zależne. Układ wydarzeń musi być spójny i podlegać pewnej idei – pomysłowi na całość opowieści. Istotne jest to, żeby okoliczności tworzyły ciąg przyczynowo-skutkowy i były prawdopodobne. Autentyczność akcji uwiarygadnia ją. Brak następstwa zdarzeń w wyniku poprzednich czyni wątki epizodycznymi, a te dla Arystotelesa stoją najniżej w hierarchii tragedii.

Kolejnym istotnym elementem dramatu – w przypadku rozważań filozofa: tragedii greckiej, jest jego budowa. Wydaje się, że jest to jednoznaczna kwestia, którą wpajają uczniom również poloniści ucząc struktury opowiadania. W gąszczu pracy nad tekstem, historią,
te oczywiste prawdy umykają. Zawsze trzeba o nich pamiętać. Uproszczona budowa, to:

Początek – protagonista pojawia się w oprawie spokojnego życia. Posiada jednak pewną wadę, która przyczynia się do zmiany losu na niesprzyjający.

Rozwinięcie – następuje bunt bohatera wobec przeszkody, ale też zrozumienie jej przyczyn i próba odmiany losu. Wszystko odbywa się jednak ze świadomością, że jest zbyt późno na ratunek.

Zakończenie – dochodzi do nieuchronnej katastrofy, która staje się źródłem katharsis. Oczyszczenia doznaje albo protagonista, albo po jego upadku – widownia. Znika problem i zaczyna panować ład.

Formuła trzech aktów

Obok trójdzielnej stryktury pojawia się kolejna „trójca”: aktów. We współczesnej teorii scenopisarstwa króluje ta formuła. Powiela ona Arystotelesowską strukturę greckiej tragedii:

Akt I: Ekspozycja

Akt II: Konfrontacja

Akt III: Zakończenie.

Zachowanie podziału ułatwia precyzyjne umiejscowienie tzw. plot points, czyli punktów zwrotnych akcji. Odgrywają się w nich najważniejsze wydarzenia, zmieniające bieg fabuły. Ich liczba jest dowolna – nie może być ich w nadmiarze. Jednak dwa plot points mają swoje obowiązkowe położenie: na początku II i na początku III aktu.

W poniższej prezentacji aktów przedstawiamy umownie ich długość przy założeniu, że film trwa 115 minut, czyli scenariusz posiada 115 stron. Wielu współczesnych teoretyków proponuje mniej więcej taką długość opracowania.

AKT I

Początkowa równowaga (strony 1-11)

Przedstawiony zostaje zharmonizowany świat, w którym żyje główny bohater. Posiada on jednak pewną cechę, skazę w charakterze lub historii życia. Ta rysa spowoduje późniejsze pęknięcie.

Kluczowe wydarzenie (strona 12)

Następuje radykalna zmiana w życiu protagonisty. Może być nią wypadek, choroba, podjęcie nowej pracy, poznanie kogoś – zdarzenie wywracające dotychczasowy ład.

Zakłócenie (strony 13-29)

Następuje właściwy bieg akcji. Główny bohater staje na wprost antagonisty. W tym miejscu często mówi się o wydarzeniu inicjującym, które napędzi fabułę.

Koniec ekspozycji (strona 30)

Zakłócenie zmieniło sytuację protagonisty i jego otoczenia. Idylliczny obraz z początku filmu uległ zburzeniu. Rodzi się podstawowe pytanie. Poszukiwanie odpowiedzi przyciąga widzów i utrzymuje ich w napięciu.

Mniej więcej pierwsze pół godziny buduje cały film. Następuje:

AKT II

Konflikt, kryzys, przeciwności (strony 31-45, strona 37 – plot points)

Pojawia się pierwszy obowiązkowy punkt zwrotny, piętrzą się problemy. Bohater uwikłany jest w konflikt z antagonistą, którym może być nawet pewna cecha protagonisty lub jego życiowe doświadczenie.

Napięcie (strona 45)

Następuje punkt, z którego nie ma odwrotu. Pierwotny porządek nie musi dotyczyć świata fizycznego – ten może pozostać idealnym,
a chaos będzie niszczyć spokój ducha i sferę psychiki głównego bohatera.

Chwila zwątpienia (strony 46-89)

Protagonista zostaje pokonany, ulega słabości. Wydaje się, że zwycięstwo jest niemożliwe. Mniej więcej w połowie filmu prezentowany jest obraz poddający w wątpliwość szczęśliwe zakończenie.

AKT III

Olśnienie (strony 90-95)

Następuje drugi obowiązkowy zwrot akcji. Protagonista znajduje sposób na przezwyciężenie przeciwności losu i wyjście z tragicznej sytuacji. Dobrze skonstruowany początek III aktu powinien być zaskoczeniem zarówno dla bohatera, jak i widzów.

Punkt kulminacyjny (strony 96-111)

Ostateczna walka pozwala przewidzieć finał, ale dobry scenariusz powinien pozostawiać przestrzeń do wątpliwości u protagonisty
i odbiorcy opowieści.

Katharsis (strony 112-115)

Świat bohatera wraca do równowagi. Oczyszczenie musi spełniać dwa techniczne warunki: powinno być krótkie, żeby widza z poczuciem spełnienia szybko „wypuścić” z kina i nawiązywać do początku w celu domknięcia ram opowieści.

Technika

Przedstawiona trójdzielna budowa scenariusza ułatwia pracę nad nim: pozwala zapanować nad rytmiką opowieści i rozkładać właściwie akcenty. Co ciekawe, „przepis” na strukturę umożliwił we współczesnym wirtualnym świecie pojawienie się cyfrowego scenariusza. Skonstruowano komputery generujące za pośrednictwem sztucznej inteligencji gotowe fabuły. Przykładem jest Brutus powstały we współpracy Rennselaer Polytechnic Institute i IBM Research. Zasadą działania jest analiza związków przyczynowo-skutkowych i budowa na nich historii. Na razie są one proste, ale być może w przyszłości powstaną złożone opowieści.

Nasz zespół również dostarcza nowoczesnych narzędzi do zarządzania tworzeniem treści audiowizualnych, których nieodzownym elementem – podstawą – jest atrakcyjny scenariusz. Zachęcamy do korzystania z naszej oferty i tworzenia ciekawych historii, być może również o komputerach przejmujących panowanie w świecie X Muzy.